افزایش ظرفیت و توانایی عملکردی دفتر تبلیغات اسلامی

1. «دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم» یکی از غنی‌ترین سازمان‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران است. استغنای منحصر به فرد این سازمان، هم در سویه‌ی منابع انسانی و هم در سویه‌ی پایگاه نظری فرهنگی آن دیده می‌شود. به جرئت می‌توان گفت کمتر سازمان فرهنگی به اندازه‌ی این دفتر، نیروهای فکری و کیفی دارد. همچنین، کمتر سازمان دیگری می‌توان یافت که در مقام فعالیت فرهنگی از مشروعیت و استحکام اعتباری دفتر تبلیغات برخوردار باشد.
2. دفتر تبلیغات اسلامی همچنین از باتجربه‌ترین سازمان‌های فرهنگی کشور است. سابقه‌ی فرهنگی این دفتر به اولین سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی برمی‌گردد. این سازمان از اوایل پیروزی انقلاب تاکنون، دوران‌های مختلف فرهنگی را به خود دیده است. بررسی اجمالی دگرگونی‌های جمعیتی دفتر در حوزه‌های فرهنگی و مدیریتی و اجرایی، حضور حداقل سه نسل از فضلای حوزوی را نشان می‌دهد. در نگاهی کلی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم را می‌توان تازه نفس‌ترین و جوان‌ترین سازمان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دانست که پس از نزدیک به سه دهه خودسازی، اینک به سازمانی بالغ با جهت گیری‌های اصیل فرهنگی تبدیل شده است. 3. دفتر تبلیغات اسلامی یکی از متنوع‌ترین سازمان‌های فرهنگی جمهوری اسلامی است. این دفتر بسان ابرسازمان چندبُعدی، انواعی از فعالیت‌ها را در سطوح گوناگون نظری و فرهنگی به سامان رسانده و برای بسیاری از آن‌ها نظامی کامل از گردش کار را به وجود آورده است. ظرفیت‌های برآمده از این تنوع، بسان زیرساختی عظیم، امکان نوآوری مدام، تولیدات جدید و پرداختن به مسائل مستحدثه را فراهم آورده است. دفتر تبلیغات در وانفسای درجازدگی و یکنواختی اغلب سازمان‌های فرهنگی کشور، بیشترین اشتهای تحول و تعالی را نشان می‌دهد؛ سازمانی که گویا تازه به بلوغ رسیده و در اول جوانی خود قرار دارد.
4. دفتر تبلیغات اسلامی به رغم این سابقه‌ی طولانی، عرصه‌ی متنوع فعالیت و گستره‌ی درخورتوجه ارتباطات فرهنگی، اما در عین حال سازمانی بکر و دست نخورده به نظر می‌رسد. این سازمان از معدود سازمان‌های فرهنگی ایران است که از دخل و تصرفات مستقیم و غیرمستقیم نهادها و بخش‌های دیگر در امان مانده است. نداشتن فرهنگ چشم و هم‌چشمی سازمانی و رقابت با دیگران، دفتر را از تأثیرپذیری از «دیگری‌های سازمانی» خود مصون نگه داشته است. همچنین، ظرفیت عظیم فعالیت در دفتر تبلیغات به دلیل برخورداری از انواع و سطوح گوناگون کانون‌های فرهنگی، عملاً مانع خروج ظرفیت پی در پی نسل‌های مختلف دفتر از آن شده و اکثر آن‌ها را در ارتباط با دفتر نگه داشته است.
5. دفتر تبلیغات اسلامی به لحاظ فرهنگ مالی اقتصادی حاکم بر آن، سازمانی نسبتاً سالم و اصیل به نظر می‌رسد. جالب اینکه رشد چشمگیر - و در بیانی مسامحه‌ای - رشد انفجاری بودجه‌ی دفتر از اواسط دهه‌ی هشتاد به بعد، به جریان عمومی فعالیت و فحوای فرهنگی آن آسیب نزده است. این تجربه‌ی جالب «اقتصاد فرهنگ» نشان می‌دهد که با سازمانی نسبتاً هوشمند و خودآگاه مواجهیم که پرهیزکاری و مهارت سازمانی در اختیار داشتن گردش‌های مالی بزرگ‌تر را نیز دارد؛ ادعایی که به سختی در خصوص بسیاری از سازمان‌های فرهنگی دیگر تکرار شدنی است.
6. در نگاهی کلی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم را می‌توان تازه نفس‌ترین و جوان‌ترین سازمان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دانست که پس از نزدیک به سه دهه خودسازی، اینک به سازمانی بالغ با جهت گیری‌های اصیل فرهنگی تبدیل شده است. بدیهی است کارکردها و اقتضائات شرایط بلوغ با قبل از آن متفاوت است. این واقعیت، لزوم بازنگری و بازتعریف در بسیاری از حیطه‌های فعالیت و سیاست‌های سازمانی را گوشزد می‌کند. نوشتار پیش رو ضمن مطالعه‌ی متناظر ظرفیت‌های درونی دفتر تیلیغات با تحولاتی که در بیرون از آن به وجود آمده، ایده‌هایی را برای بازتعریف جایگاه دفتر و چشم انداز کارکردی آینده‌ی آن پیشنهاد می‌دهد.
7. دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم در سویه‌ی بیرونی خود با وضعیت به غایت متحولی از شاخص‌های فرهنگی مواجه است. مؤلفه‌های فضای جدید را می‌توان با تأکید بر مسائل ذیل‌اند چنین شمرد:

الف- پررنگ شدن جنبه‌های حقوقی فعالیت فرهنگی:

گرایش نظامات رسمی کشور به قانونمندکردن فعالیت‌های فرهنگی، منجر به صدور مجوز برای هزاران مؤسسه، کانون، دفتر، انجمن، سمن و ... شده است. این جهت‌گیری، فعالیتهای فرهنگی را از سبک‌های انفرادی، موردی و سیال به سبک‌های بیشتر گروهی، مستمر و مکان‌‎مند سوق داده است. در این میان، رشد چشمگیر بسیاری از گروه‌های فعال فرهنگی تا سطح مؤسسه‌های فرهنگی بزرگ که جنبه‌های اقتصادی و اشتغالی پررنگی نیز دارد، آن‌ها را به الگوهای فعالیت فرهنگی در دهه‌ی آینده تبدیل کرده است. این دیگر گزاره‌ای جاافتاده به نظر می‌رسد که برای فعالیت فرهنگی کارآمد باید به فکر تأسیس مؤسسه فرهنگی بود.  

ب- رشد حجم فعالیت‌های فرهنگی و شدت گرفتن رقابت:

فعالیت فرهنگی، بدنه‌ی عظیمی از جمعیت‌های جوان را به خود مشغول کرده است. فضای برآمده از انفجار جمعیت فعالان فرهنگی در اواسط دهه‌ی هشتاد و اوایل دهه‌ی نود بسیار گسترده‌تر، متنوع‌تر، و پیشرفته‌تر از فضای دهه‌های شصت و هفتاد است. تعامل با این جمعیت عظیم فرهنگی راهکارهای پیچیده‌تر و متفاوت‌تری را می‌طلبد.

ج- خصوصی شدن فعالیت‌های فرهنگی:

فعالیت‌های دولتی فرهنگی به تبع تقویت گفتمان خصوصی سازی برآمده از سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی، رو به واگذاری به بخش خصوصی دارد. بسیاری از مدیران فرهنگی تمایل پیدا کرده‌اند که کارها را به مؤسسه‌های معتبر واگذار کنند. در این میان، برخی مؤسسه‌های خصوصی به دلیل پیشی گرفتن از دیگران، عملاً بخش مهمی از پروژه‌های فرهنگی دولت را به دست گرفته‌اند و فارغ از تقویت منابع اقتصادی، فرصت بیشتری برای پیگیری سلایق فرهنگی خود نیز پیدا کرده‌اند.

د- پررنگ شدن فضای صنفی:

طی سال‌های اخیر، اصناف فرهنگی بسیاری شکل گرفته و با استفاده از ظرفیت‌های قانونی، در بسیاری از عرصه‌های فعالیت فرهنگی هویت‌های صنفی را تقویت کرده‌اند. پررنگ شدن وجوه صنفی فرهنگ، خود، محصول پررنگ شدن وجوه حقوقی فعالیت فرهنگی است. گروه‌ها و مؤسسه‌های فرهنگی که با پشتوانه‌های حقوقی، جنبه‌ی رسمی به خود گرفته‌اند، به تدریج قدرتمندتر می‌شوند و در مراحل بعدی به سمت تشکیل اصناف فرهنگی حرکت می‌کنند. وقتی فرایند شکل‌گیری اصناف تکمیل شد، به تدریج زمینه‌ی تشکیل «سازمان نظام فرهنگی جمهوری اسلامی» در سطح سازمان نظام پزشکی، سازمان پرستاری و سازمان نظام مهندسی فراهم خواهد شد. این اتفاق که رخداد آن در دهه‌ی آینده بسیار محتمل است، اساس فعالیت فرهنگی و نحوه‌ی رویارویی متقابل دولت و فعالان غیر دولتی خواهد کرد.

ه- پررنگ شدن فضای قطبی و دوگانه:

عرصه‌ی فعالیت‌های فرهنگی خصوصاً در سویه‌های هنری آن، سال‌ها در اختیار جریان روشن فکری بوده است. طی دهه‌های شصت و هفتاد، بچه مسلمان‌های عرصه‌ی فرهنگ و هنر نه تنها در حاشیه بوده‌اند؛ بلکه از اوایل دهه‌ی هشتاد برخی از آن‌ها منفعل و حتی دچار استحاله‌ی تدریجی گشتند. در این اوضاع، نسل جدیدی از فعالان انقلابی فرهنگی از اواسط دهه‌ی هشتاد وارد عرصه شدند. این نسل جدی و پرشمار که نیم نگاه آسیب شناسانه‌ای به سرنوشت گذشتگان خود دارد، حاکمیت نسبتاً قاطع جریان روشن فکری را به صورت دوگانه‌ی روشن فکری - انقلابی درآورده است. دوگانه‌ی روشن فکر- حزب اللهی در ساحت‌های مختلفی از تولید و توزیع و مصرف فرهنگی در حال بروز و ظهور است. در کنار نسل جدید حزب اللهی فرهنگی‌ها نسل جدیدی از روشن فکر فرهنگی‌ها هم وارد میدان شده است. این نسل روشن فکری پسانقلابی، به رغم اشتراکات آشکاری که با اسلاف خود دارند، از جهات دیگری هم متفاوت نشان می‌دهند؛ این نسل مذهبی‌تر است و صداقت بیشتری را نشان می‌دهد.

ی- رشد چشمگیر فضای رسانه‌ای:

فضای رسانه‌ای کشور متأثر از گسترش کمی و کیفی فضای مجازی، بشدت در حال تحول و ارتقاء است. سازمانهای فرهنگی بدون کنشگری فعال در این فضای متکثر نه فقط عقب افتاده‌اند بلکه به معنای واقعی کلمه وجود نخواهند داشت، حضور در رسانه و در اختیار داشتن آن دیگر مساوی با مزیت و فضل یک سازمان نیست بلکه با اصل وجود آن برابر است. این واقعیت خصوصاً، در برخورداری از شبکه تلویزیونی مستقل قابل تأکید است. فضای تولید و مصرف بقدری گرم و شلوغ است که فرصت چندانی برای بازاریابی توزیع رسانه‌ای باقی نمانده است. تولید باید بلافاصله مصرف شود و گرنه دیری نخواهد پایید که تاریخ مصرفش به سر خواهد آمد.
8. بررسی فضای درونی و بیرونی تحولات دفتر تبلیغات، نوید دوران جدیدی از آن را می‌دهد؛ مختصات راهبردی این دوران حرکت برای توسعه‌ی گفتمان فرهنگی مذهبی برآمده از دفتر به ساحت‌های دیگر فرهنگ و هنر و در اختیار گرفتن سنگرهای جدیدتر است. اینک دفتر تبلیغات بالغ شده و اقتضای بلوغ، توسعه‌ی مناسبات و ارتباطات به سمت بیرون است. در این وضعیت، درون گروی بیش از حد ممکن است به درجازدگی و شاید چندگانگی و چندپارگی دفتر منجر شود. نوشتار پیش رو ضمن برجسته کردن راهکار حرکت به سمت بیرون، رعایت اقتضائات و ملاحظه‌های ذیل را ضروری می‌داند:

استفاده‌ی تمام عیار از ظرفیت حقوقی جمهوری اسلامی در حوزه‌ی فعالیت فرهنگی:

لازم است که دفتر تبلیغات در حرکت به سوی بیرون همه‌ی ظرفیت‌های حقوقی جمهوری اسلامی ایران را به خدمت بگیرد؛ بدین معنا که گروه‌ها با افراد برآمده از دفتر یا وابسته بدان که مأموریت می‌یابند یا علاقه دارند ذیل گفتمان فرهنگی مدیریتی آن، فعالیت‌های بیرونی داشته باشند، باید در چارچوب‌های حقوقی فعالیت فرهنگی جمهوری اسلامی به رسمیت شناخته شوند و هر نوع و سطح از حمایت مالی و گفتمانی دفتر از هواداران فرهنگی یا نیروهای اقماری‌‎اش، به کسب استانداردهای حقوقی منوط شود.

حرکت به سوی خصوصی سازی ( گردش اقتصادی مستقل و درآمدزایی):

حرکت رو به بیرون باید مستلزم مستقل کردن نیروهای فعال، ظرف مدت‌هایی معین (مثلاً پنج ساله) از حمایت‌های مالی دفتر باشد. این شخصیت‌های حقوقی که در ارتباط با دفتر و با حمایت مالی و گفتمانی آن شکل می‌گیرد، موظف باشند طی مدت معین، به اتکای کمک‌های مالی دفتر و سپس فعالیت‌های بعدی خود، گردش‌های مالی مستقل و درون‌زا به وجود آورند.

حرکت به سوی حضور فعال صنفی:

مؤسسه‌های مرتبط با دفتر، هموراه بازوی دفتر در اصناف گوناگون فرهنگی خواهد بود وتلاش می‌کنند تا هم نمایندگی گفتمانی دفتر را داشته باشد؛ هم اصناف را به سوی گفتمان انقلابی فرهنگی دفتر سوق دهد و هم اصناف جدیدی را برای قالب‌های فعالیت اختصاصی دفتر شبیه گروه‌های تبلیغی جهادی تأسیس نماید.
$ حرکت دفتر و اقمار بیرونی آن در ارتباط ‌گیری و پشتیبانی نظری حرفه‌ای از بدنه‌های انقلابی حوزه‌ی فرهنگی:
دفتر باید در راستای حل معضلات نظری بدنه‌ی انقلابی هنر و حمایت معنوی و مادی و حقوقی از ایشان فعال شود. اولویت هماره‌ی حرکت‌های بیرونی دفتر، حمایت و هدایت بدنه‌ی انقلابی فرهنگ و هنر کشور و قرار گرفتن در موقعیت مرجعیت فکری و روحی ایشان است.
9. براساس مقدمات فوق، ایده‌ی اصلی نوشتار پیش رو در سویه‌ی سلبی، پرهیز جدی دفتر تبلیغات از حرکت نیروهایش برای در اختیار گرفتن مدیریت دستگاه‌های دولتی و در سویه‌ی ایجابی، عزم جدی و قاطع برای تأسیس، راه‌اندازی، خودکفایی و در اختیارگیری گفتمانی حداقل سی درصد از مؤسسه‌ها و کانونهای غیردولتی درجه یک حوزه‌ی فرهنگ و هنر دینی کشور (اعم از مساجد/ هیأت‌های مذهبی/ مؤسسات فرهنگی - مذهبی/ مؤسسات هنری - مذهبی/ مؤسسات رسانه‌ای- مذهبی/ مدارس غیرانتفاعی مذهبی و...) است. این حرکت مستلزم چند برنامه و بسته‌ی اجرایی است:
1- شناسایی نیروهای توانمند دفتر در گستره‌ی ملی به نحوی که به تعداد سی درصد پایگاه‌های فرهنگی - مذهبی هر استان، از نیروهای بومی آن استان که با دفتر ارتباط دارند، شناسایی یا جذب و یا تربیت شوند؛
2- تدارک نظام مالی ویژه‌ی حمایتی از مؤسسه‌ها به صورت وام برداشت نشدنی از حساب، برای هر مؤسسه قدری از مبالغ در حساب آن مؤسسه در بانکی عامل مسدود می‌شود و آن مؤسسه قادر می‌باشد فقط از سود آن پول ظرف مدت معینی استفاده کند. پس از طی دوره، مؤسسه‌های مذکور اگر به استقلال مالی رسیدند، پول به آن‌ها هبه می‌شود و اگر نرسیدند، پول برداشت و به حساب دفتر واریز می‌شود؛
3- تدارک شورای بالاسری پویا و چابک و حرفه‌ای برای ارزیابی و حمایت و هدایت مستمر کانونهای فرهنگی - مذهبی؛
4- تفاهم‌نامه با وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مربوط برای دریافت تسهیلات و حمایت حقوقی از روند رشد گفتمانی دفتر؛
5- بررسی و مطالعه‌ی تجارب موفق و ناموفق خصوصی فرهنگی.
منبع مقاله :
جعفری، علی؛ (1396)، فرهنگ ایده‌پردازی و ایده‌پردازی فرهنگی، اصفهان: نشر آرما، چاپ دوم.